Дэлхийн дэглэмийн туйран дундаас

Олон тооны шинжээчид Хятадын эрчимтэй хөгжил болон Доналд Трамп АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноос хойш дэлхийн либерал дэглэмийн төгсгөл ирсэн хэмээн нотолцгоож байна. Хэрвээ Жое Байден 11-р сард болох Америкийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялбал дэлхийн өнөөгийн дэглэмийг дахин сэргээхийг оролдох болов уу? Магадгүй дахин сэргээх аргагүй болтлоо нурсан бол өнөөгийн дэглэмийг өөр нэгэн дэглэмээр солих хэрэгтэй болноо доо.

Шүүмжлэгчид 1945 оноос хойш тогтсон Америкийн дэглэм дэлхийн бүх орныг хамарч чадаагүй, тэгтлээ их либерал ч байж чадаагүй гэж шүүмжлээд байгаа нь үнэн шүү дээ. Дэлхийн талаас илүү хувь нь (Зүүний блокын буюу хуучин социалист орнууд ба Хятад) өнөөгийн либерал дэглэмд харьяалагдаж байгаа ч үгүй, харин тэдний оронд эзэрхэг төртэй олон орнууд харьяалагдаж байсан. Америкийн манлайлал дэглэм тогтсон цагаас өнөөг хүртэл бүрхэвч төдий байсаар ирсэн. Гэсэн ч дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрний хувьд АНУ нь хүн төрөлхтний нийтлэг эрх ашгийг хамгаалахад шаардагдах хамтын баялгийг (даян дэлхийд энх тайвныг хамгаалах, хангах гэх мэт) бүрдүүлэх үйл хэргийн удирдлагыг гартаа авч хамгийн их хувь нэмэр буюу санхүүжилтийн дийлэнх хэсгийг гаргахгүй л бол эдгээр баялаг бүтээгдэхгүй байлаа. Хүн төрөлхтний нийтлэг эрх ашиг хангагдаагүйн балгийг америкчууд ч үүрдэг.

Өдгөө дэлхий дахинд тархаад байгаа цар тахал үүний нэг нийтлэг жишээ. Байденг сонгуульд ялсан тохиолдолд байгуулагдах Байдений засаг захиргааны өмнөө тавих бодит зорилтуудын нэг нь тусгай асуудлууд хариуцсан олон орны гишүүнчлэлтэй тодорхой дүрэм журмын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг олон улсын байгууллагуудыг байгуулж тэдгээрийг бэхжүүлэх зорилт байх нь тодорхой.

Шинээр байгуулагдах олон улсын байгууллагууддаа Хятад, Оросын оролцоог зөвшөөрөх болов уу? 1990-ээд, 2000-аад оны үед байсан бол Орос болон Хятадын аль нь ч Америкийн эрх мэдлийг саармагжуулах, хүчний тэнцвэрийг хангах боломжгүй байлаа. АНУ либерал үнэлэмжүүдийг хэрэгжүүлэх хүчин чармайлтаа бусад орнуудын тусгаар тогтнолоос дээгүүр тавьдаг үе ч байлаа. АНУ НҮБ-ын аюулгүй байдлын зөвлөлийн зөвшөөрөлгүйгээр Сербийг бөмбөгдөж Иракт довтолж байлаа. Үүнээс гадна Америк 2005 онд НҮБ-ын ерөнхий ассамблейн өөрийн орных нь засгийн газрууд хэрцгий хандсан бусад орны иргэдийг "Хамгаалах хариуцлага"-ыг тогтоож өгөх тухай шийдвэрийг дэмжсэн юм. Энэ номлолын хэргийг 2011 онд Бенгасигийн иргэдийг хамгаалахын тулд Ливийг бөмбөгдсөн явдлыг зөвтгөхдөө гаргаж байлаа.

Шүүмжлэгчид хүйтэн дайны дараагаар америкт шүгэлсэн биеэ өргөмжлөхийн дон ба НАТО-гийн удирдлага дор Ливид довтолж уг довтолгооноос болоод Ливийн дэглэм солигдох үед Орос, Хятад зэрэг орнуудад мэхлэгдсэн мэт мэдрэмж төрж байлаа. Цэргийн хүчээр хөндлөнгөөс довтолсон энэ халдлагыг хамгаалагчид олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүйн жам ёсны хөгжил хэмээн хамгаалж байлаа. Ямар ч тохиолдолд Хятад ба Оросын өсөн нэмэгдэж буй эрх мэдэл бусад орны хэрэгт хөндлөнгөөс оролцох үйл ажиллагааны хязгаарыг илүү явцуу болгон тогтоож байна.

Тэгэхлээр эндээс юу үлдэв ээ? Орос, Хятад нь НҮБ-аас тогтоосон хартагаар улс орнууд зөвхөн өөрийгөө хамгаалахын төлөө эсвэл НҮБ-ын аюулгүй байдлын зөвлөлийн зөвшөөрөлтэйгөөр дайн эхлүүлж болно гэдэг үндсэн зарчмыг онцлон тэмдэглэж байв. 1945 оноос хойш хөрш орны нутаг дэвсгэрээс цэргийн хүчээр булаан авсан тохиолдол ховорхон гарсан. Бусад орны газар нутгаас булаан авсан тохиолдолд өндөр өртөгтэй хориг арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлдэг. (Жишээлбэл 2014 онд ОХУ Крымийг хүчээр нэгтгэх үед). Дээрээс нь нэмээд НҮБ-ын аюулгүй байдлын зөвлөлөөс энх тайвныг хангах үүрэг бүхий цэргийн ангиудыг тогтворгүй байдалтай орнууд руу илгээдэг. Мөн улс төрийн хамтын ажиллагаагаар үй олноор нь устгах зэвсэг ба баллистик пуужингийн тоог хязгаарлаж чадсан юм. Дүрэм журмаар зохицуулагддаг дэглэмийн энэхүү цар хүрээ шийдвэрлэх ач холбогдолтой хэвээрээ байх болно.

Эдийн засгийн харилцааны хувьд бол дүрэм журмуудыг нь шинэчлэн боловсруулах шаардлагатай байгаа юм. Цар тахал эхлэхээс бүр өмнө хятадын төрийн зохицуулалттай капитализм нэгэн шударга бус, мерканталист загварын суурийг тавьсан нь дэлхийн худалдааны байгууллагын үүрэг функцийг хоёрдуулж байгаа юм. Үр дүнд нь дэлхий дахины нийлүүлэлтийн сүлжээний холбоос салах болно. Нэн ялангуяа үндэсний аюулгүй байдал нь эмзэг байгаа орнуудаас нийлүүлэлтийн сүлжээний салбаруудыг эгүүлэн татах болно.

Хэдийгээр Хятад улс АНУ хятадын Хуавей зэрэг компаниудыг барууны орнуудад харилцаа холбооны 5G сүлжээ байгуулах тендерт оролцоход нь саад тээг тавьж байгаа талаар гомдол мэдүүлж байгаа ч барууны орнуудын энэхүү байр суурь нь улс орнуудын тусгаар тогтнолын үндсэн зарчимд нийцэж байгаа юм. Эцэст нь Хятад улс өөрөө Google, Facebook, Twitter-компаниудын Хятадад явуулж буй үйл ажиллагааг хятадын тусгаар тогтнолын төлөө хязгаарлаж л байгаа шүү дээ. Худалдаанд шинэ дүрэм журам нэвтрүүлэх тухай хэлэлцээр нь дэлхий дахины нийлүүлэлтийн сүлжээний холбоосыг салгахтай холбоотой үүсээд буй маргааныг шат ахиулан хурцатгахгүй байхад ач холбогдолтой юм. Үүний зэрэгцээ хямрал хүчээ авч буй энэ цаг үед ч өндөр ач холбогдолтой санхүүгийн салбарын хамтын ажиллагаа эрчимтэй хэвээрээ байна.

Экологи-байгаль орчны салбарт учирч буй аюул заналхийлэл нь улс орнуудын хил хязгаараар үл зааглагдах шинж чанартай тул энэхүү харилцан хамааралт байдал нь тусгаар тогтнолын үндсэн зарчмын хэрэгжилтэд тойроод гарахын аргагүй саад тотгор учруулж байгаа юм. Энэ саадыг арилгахын тулд хил дамнан хамтран ажиллахаас өөр зам улс орнуудад байхгүй. Эдийн засгийн даяаршилд учирч буй зарим ухралтаас үл хамааран экологийн даяаршил цаашид урагшилсаар байх болно. Учир нь экологийн даяаршил өнөөгийн геополитикийн логикт бус биологи, физикийн хуульд захирагдахаас биш геополитикийн өнөөгийн логикт захирагдахгүй. Экологийн аюул заналхийлэл нэгд: дэлхийн бүх орны өмнө тулгараад байгаа хоёрт: аль нэг орон нь ганцаараа шийдвэрлэх боломжгүй байдал юм. Ковид-19 цар тахал, цар уурын өөрчлөлт зэрэг дэлхийн хэмжээний асуудлыг эерэг нийлбэрийн хүч буюу олуулаа бол хүчтэй гэдэг дүрмээр шийднэ.

Энэ харилцан хамааралт байдалд бусад орнуудыг эрхшээлдээ байлгах эрх мэдэл хангалттай биш. Харин улс орнууд эрх мэдлээ бусад орнуудтай хамтран хэрэгжүүлэх тухай л бодох нь дээр. Парисын цаг уурын хэлэлцээр ба дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (ДЭМБ) нь америкчууд бидэнд болон бусдад тустай. 1972 онд Ричард Никсон, Мао Зедун нарын уулзалтаас хойш үзэл суртлын зөрүүтэй ч Хятад, Америк хоёр хамтран ажиллаж болоод байсан юм. АНУ ба Хятад хоёр уламжлалт салбаруудад хоорондоо их гүрнүүд хоорондын өрсөлдөөнд өрсөлдөгчид хэвээрээ байх ч хүн төрөлхтний нийтлэг эрх ашгийн төлөө хамтран ажиллаж чадах уу? гэдэг асуулт Байденийг хүлээж байгаа. Кибер орон зайн асуудал нь өндөр ач холбогдолтой нэгэн шинэ сэдэв байх болно. Кибер орон зайн асуудалд зарим орнуудын хил дамнасан орон зайн асуудал мөн тусгаар улсуудын хяналтад байгаа орон зай ч багтаж байгаа. Интернет кибер орон зайг аль хэдүйн хагалж бутаргаж орхиод байгаа. Үг хэлэх эрх чөлөө, мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах нормуудыг ардчилсан орнуудын жижигхэн хүрээн дунд тогтоосон нь үнэн ч эзэрхэг төртэй орнууд уг нормуудыг хангахгүй, хэрэгжүүлэхгүй байгаа юм. Кибер орон зайн тогтвортой байдлын асуудлыг хариуцсан дэлхийн комиссын тоо баримтаас үзэхэд интернетийн үндсэн бүтцэд манипуляци хийх буюу зориудаар мушгин гуйвуулахыг хориглох тухай журмууд нь бусад орнуудтай харилцаатай байхыг эрмэлздэг бол тэр ч байтугай эзэрхэг дэглэмүүдийн ашиг сонирхолд нийцэж байгаа юм. Мэдээллийн дайн хийхийн тулд, эсвэл бусад орнуудын сонгуульд хөндлөнгөөс оролцохын тулд (сонгуульд хөндлөнгөөс нөлөөлөх нь улс орнуудын тусгаар тогтнолыг хүндэтгэх үндсэн зарчмыг зөрчиж буй хэрэг) төлөөлөгчдөө илгээх хэрэгтэй болно. Хэрэгжилтийг нь хангахын тулд нормуудыг журам, дүрмээр чангатгах хэрэгтэй. (Хүйтэн дайны үед хэдийгээр үзэл суртлын дайсагналд байсан ч АНУ ба Зөвлөлт Холбоот Улсын хооронд далай дээрх түр зуурын мөргөлдөөнийг шат ахин хурцатгахаас сэргийлэх тухай хэлэлцээр хийгдэж байлаа). АНУ болон үзэл суртлын хувьд ойролцоо орнууд хэрэгжүүлэхийг хүсэж буй нормуудыг боловсруулаад бусад орнуудад нормуудын талаар мэдэгдэл хүргүүлэх ёстой болно. Энд айлган сүрдүүлэх стратеги ч хэрэглэх шаардлагатай болно.

Кибер орон зайд либерал үнэлэмжүүдийг тогтоохын төлөө хөдөлшгүй байр суурийг баримталснаар АНУ дангаараа зэвсэглэлээ хорогдуулна гэсэн үг биш. АНУ үүнээс илүүтэй ил тод, нээлттэй итгүүлэн үнэмшүүлэх ажлын зөвшөөрөгдсөн зөөлөн хүч ба хариуг нь газар дээр нь өгөх нууцлагдмал мэдээллийн дайны хатуу хүчээс ялгаж салгах хэрэгтэй. Орос, Хятадын нээлттэй хөтөлбөрүүдийг нэвтрүүлэх нь нээлттэй ч нийгмийн сүлжээнд зориудаар мушгин гуйвуулсан, зохицуулалтгүй, нууцлагдмал акци хийхийг зөвшөөрдөггүй. АНУ цаашид ч эдгээр орнуудын эрх эрхийн хэрэгжилтийн тэнцвэрийг шүүмжилсээр л байх болно.

Санал асуулгын дүнгээс харахад Америкийн олон нийт цэргийн хүчээр бусад орнуудын хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохоос зайлсхийхийн төлөө байгаа ч цэргийн холбоотон байх, цэрэг батлан хамгаалахын эвслээс ухрах бодолгүй байгаа нь харагдсан. Олон нийтийн хувьд үнэт зүйлс, үнэлэмж чухал хэвээрээ байна. Байден ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нөхцөлд түүний хувьд олон улсын либерал үнэлэмж дээр суурилсан дэглэмийг дахин сэргээх үү? гэдгээс илүү АНУ ардчилал ба хүний эрхийг дэмжихийн төлөө ойрын холбоотнуудтайгаа цомхон хүрээнд хамтран ажиллахын зэрэгцээ улс орнуудын хил хязгаараар үл зааглагдах, дэлхий нийтийн өмнө тулгамдаж буй цаг уурын өөрчлөлт, цар тахал, кибер-халдлага, терроризм, эдийн засгийн тогтворгүй байдал дэлхийн нийтийн буюу хүн төрөлхтний өмнө тулгамдаж буй асуудалд хариулт өгөхийн тулд улс орнуудын өргөтгөсөн хүрээлэл үүсгэн үйл ажиллагаа нь тодорхой дүрэм журмын хүрээнд явагддаг олон улсын байгууллагуудын үйл ажиллагааг нэгдсэн зохицуулалтад оруулж чадах уу? гэдэг нь илүү чухал асуудал байх болно.